Dunyoning eng qadimiy xalqlaridan biri bo'lgan Ozarbayjon xalqi o'zining tarixiy, moddiy va madaniy yodgorliklari, boy adabiyoti, san'ati va musiqa madaniyati bilan haqli ravishda faxrlanadi.

Ozarbayjon xalqining badiiy tafakkuri va ijodiga o'lkaning go'zal tabiati, iqlimi, tabiiy boyliklar zanginligi katta ta'sir ko'rsatgan. Mamlakatimiz turli san'at sohalarining har biri alohida uzoq va murakkab taraqqiyot yo'lini bosib o'tganiga qaramay, ular birgalikda bir butunlikni tashkil etib, Ozarbayjon san'ati va madaniyati haqida to'liq tasavvur hosil qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Ozarbayjon san'ati mamlakatimiz tabiati kabi xilma-xil, to'kin va boydir.

Ozarbayjon xalqining boy ijodiy faoliyatida eng muhim o'rinlardan birini uning hayoti va ro'zg'ori, kundalik turmushi bilan bog'liq xalq hunarmandchiligi egallaydi. Qadim zamonlardan to hozirgi kungacha davom etib kelayotgan bu san'at turi xalq kiyimidan tortib turli qishloq xo'jalik mahsulotlari va zargarlik buyumlarigacha bo'lgan butun bir sohani qamrab oladi.

Tabiiyki, xalqimiz kundalik turmushining o'ziga xos xususiyatlari, estetik didi, bir so'z bilan aytganda, milliy qiyofasi, xalqimizning o'zligi san'atning bu turida ayniqsa yaqqol namoyon bo'lardi. Ozarbayjon xalq san'atining ko'plab go'zal namunalarini hozirda dunyoning eng boy muzeylaridan topish bejiz yemas. Londondagi Viktoriya va Albert, Parijdagi Luvr, Vashingtondagi Metropoliten, Vena, Rim, Berlin, Istanbul, Tehron, Qohiradagi boy muzey to'plamlariga tashrif buyurganda Tabriz, Naxchivan, Ganja, Gazax, Guba, Boku, Shaki, Shamaxi va Qorabog' ustalarining mohir qo'llari bilan yaratilgan san'at namunalarini ko'rish mumkin.

Xalqimiz mehnati tufayli yaratilgan va uning hayoti va kundalik turmushida keng foydalanilgan xalq hunarmandchiligi uzoq va boy tarixga ega. Naxchivon, Mingachevir, Gedabek, Gazax, Ganja va boshqa joylardan topilgan metaldan hunarmandchilik asarlarining yoshi 5000 yilga teng. Bu hududlardan topilgan idish-tovoq, qurol-yarog' va zargarlik buyumlari namunalari nafaqat tarixiy fakt sifatida, balki uni yaratgan ustaning mahorati haqida ham ma'lumot beruvchi qimmatli manba hisoblanadi.

Ozarbayjon hududida olib borilgan qazishmalar paytida topilgan moddiy madaniyat namunalari ajdodlarimiz hali miloddan avvalgi II ming yillikda bronzadan nafis shakldagi idishlar, xanjarlar, boltalar, kamarlar va boshqalar ziynat buyumlari yasab, ulardan o'z hayoti va kundalik ro'zg'orida foydalanganligidan dalolat beradi. Bu esa misgarlik va zargarlik kabi san'at turlarining qadimiyligini ko'rsatadi.

Metalldan yasalgan hunarmandchilik namunalari orasida shundaylari ham borki, ulardagi bezak va tasvirlarga ko'ra o'sha davr odamlarining urf-odatlari, diniy qarashlari va hatto kiyimlari bilan yaqindan tanishishimiz mumkin.

Xalq ijodiyotining tarixiy, etnografik va badiiy xususiyatlari liboslarda o'z aksini topgan. Bu xususiyat ma'lum shakldagi kiyimlarda ham, uning bezaklarida ham, badiiy kashtachilikda ham, to'qish va to'qimachilikda ham namoyon bo'ladi.

Ozarbayjonda olib borilgan arxeologik qazishmalar vaqtida bronza asri boshlariga oid (miloddan avvalgi III mingyillik) bronzadan yasalgan igna va bigiz topilgan. Bu topilmalar Ozarbayjonning qadimgi aholisi o'zlari kiyim tikishga qodir bo'lganligidan dalolat beradi. Kultepadan va Mingechevirdan (miloddan avvalgi II ming) topilgan jajji loy haykallar va Mingechevirdan topilgan eramizdan avvalgi V asrga oid muhr-uzuklar o'sha davrning kiyimlari haqida ma'lum bir tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Eramizning V-VI asrlariga oid Mingechevirdagi katakomba qabrlardan esa turli ipak matolardan tikilgan kiyim qoldiqlari topilgan. E. a. III-IV asrlarga oid oltindan yasalgan zargarlik buyumlari va loydan poyabzal shaklidagi kulollik buyumlarining ko'plab topilishi ozarbayjonlar qadim zamonlardan beri yuksak moddiy madaniyatga ega bo'lganligining asosli dalilidir.

Mis, bronza, oltindan yasalgan uy-ro'zg'or va zargarlik buyumlariga o'yib yozilgan turli rasmlar Ozarbayjonda qadimdan tasviriy san'atning mavjudligidan dalolat beradi.

Janubiy Ozarbayjonning Maku shahrida topilgan loydan yasalgan ot shakli (e.a. II mingyillik) ustida gul-chechak tasvirlari bilan bezatilgan yopqich rasmi, shuningdek Urmiya ko'li yaqinidagi Hasanlu tepaligida topilgan oltin jom (miloddan avvalgi I mingyillik) yuzasiga ustiga yopqich yopilgan sher tasviri va boshqa topilmalar Ozarbayjonda xalq hunarmandchiligining bir tarmog'i bo'lgan gilamdo'zlikning ham naqadar qadimiy tarixga ega ekanligini ko'rsatadi.

Arxeologik qazishmalar davomida Mingechevirdan I-III asrlarga oid katakomba mozorlardan sholcha va gilam qoldiqlari topilgan.

Arxeologik materiallar va yozma manbalarga ko'ra, Ozarbayjonda gilam to'qish bilan hali Bronza davridayoq (e.a. II mingyillik oxiri - I mingyillikning boshlarida) shug'ullanganlar. Ozarbayjonda gilam to'qishning rivojlanishi haqida Gerodot, Klavdiy Elian, Ksenofont va qadimgi dunyoning boshqa tarixchilari xabar berganlar.

Turli davrlarda Ozarbayjonning alohida gilam to'qish maktablari (Guba, Boku, Shirvon, Ganja, Gazax, Qorabog', Tabriz)da to'qilgan gilamlar bugun ham go'zalligi bilan hayratga soladi. Ularning ko'pchiligi dunyodagi mashhur muzeylarda saqlanadi.

Tasviriy san'atining eng qadimgi namunalari orasida e.a. VIII-V asrlarga oid Gobuston qoyatosh rasmlari, Kelbajar tumanining Zalha ko'li atrofidagi Ayichingili va Parichingili tog'larida bronza davrining boshlariga oid (miloddan avvalgi 3-ming yillik), Ordubod shahri shimolidagi Gamigaya tog'larida qoyatosh rasmlari alohida ahamiyatga ega. Gobuston qoyalarida o'yilgan rasmlarda, u yerda yashagan qadimgi odamlarning hayot tarzi, kundalik hayoti va mehnati bilan bog'liq tasvirlar o'zgacha maroq kasb etadi. Bu yerda ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik va kundalik hayotning boshqa sohalariga oid turli syujetlar, sahnalar, odamlar va hayvonlarning tasvirlari dinamik tarzda o'yib ishlangan. Gobustonning qoyatosh rasmlari - piktogrammalar ibtidoiy jamoa tuzumidan feodalizm bosqichigacha bo'lgan ko'p asrlik, uzoq tarixiy davrni qamrab oladi.

Ozarbayjon tasviriy san'at asarlari bilan bir qatorda qadimdan xalq ijodiyotining bir tarmog'i bo'lgan me'morchilik asarlariga ham boy bo'lgan. Bokudagi Qiz qal'asi va Shirvonshohlar saroyi majmuasi, Naxchivondagi me'mor Ajamiy tomonidan yaratilgan Mo'mina xotun va Yusif ibn Qusayr maqbaralari, Shushadagi Panohalixon saroyi, Natavanning uyi, Sheki xonlari saroyi devorlaridagi rasmlar va boshqalar me'morchilik san'atining nodir durdonasidir.

Gobustanning qoyatosh rasmlari orasida "Yalli" (raqs) o'ynayotgan odamlar obrazi alohida qiziqish uyg'otadi. Bu rasmlar Ozarbayjon xalqining qadimdan musiqaga bo'lgan qiziqishidan darak beradi.

Boy madaniy merosga ega bo'lgan Ozarbayjon xalqining vatani - Olovlar yurti, shuningdek, fusunkor musiqa diyori sifatida ham mashhurdir.

Jahon musiqa madaniyati xazinasini o'ziga xos durdonalari bilan boyitgan Ozarbayjon musiqasi ko'p asrlik an'analarga ega. Ozarbayjon musiqasi rivojida bu an'analarni avloddan-avlodga o'tkazib, katta va boy meros yaratgan xalq musiqasi ijodkorlarining buyuk xizmatlari bor.

Ozarbayjon milliy musiqa san'atida xalq qo'shiqlari, raqslari, oshiq (baxshi) ijodi alohida o'rin tutadi.

Ozarbayjon milliy musiqasining tamal toshi, uning asosini mug’omlar tashkil etadi. 2003 yilda BMTning YuNESKO ixtisoslashtirilgan tashkiloti Ozarbayjon mug’omini insoniyatning madaniy merosi ro'yxatiga kiritgani tasodif emas.

Qadimdan milliy musiqamiz adabiyot bilan birga rivojlangan. Masalan, mug’om Sharq she'riyati bilan birga rivojlandi. Shunday qilib, mug’omda xonandalar Ozarbayjon xalqining Nizomiy, Hoqoniy, Fuzuliy, Nasimiy kabi zabardast shoirlarining g'azallarini kuylaganlar. Milliy she'riyat janrlari bo'lgan - qo'shma, muxammas, ustadnoma, gafilband bilan bir qatorda, uning she'riy shakllari - garayli, devoniy, qo'shma, tajnis oshiqlarning sevimli shakllaridir.

Klassiklarimiz va zamondoshlarimiz yaratgan adabiy asarlar jahon madaniyati xazinasida o'ziga xos sharafli o'rin tutadi. M. F. Oxundov, N. Vazirov, M. S. Ordubodiy, G. Zokir, M. A. Sabir, J. Mammadquluzada, M. P. Voqif, M.V. Vidadiy va boshqa ko'plab shoir va yozuvchilarimiz yo'q yaratgan asarlar hozir ham o'z yuksak badiiy va estetik ahamiyatini yo'qotmagan.

Ozarbayjon adabiyoti bilan chambarchas bog'liq bo'lgan san'at turlaridan biri teatr san'atidir. Ozarbayjonda teatr san'atining ildizlari xalq faoliyati, turmush tarzi, bayram va to'y an'analari hamda dunyoqarashi bilan bog'liq. Marosim, udum va o'yinlardagi tomosha elementlari mustaqil xalq teatrining shakllanishida muhim rol o'ynagan. Ozarbayjon xalq teatri realistik xususiyatlarga ega bo'lib, ishchi qatlamlar bilan bog'liq edi. Milliy teatr repertuari ma'lum etik mazmundagi kichik pyesalar (farslar) dan iborat edi. Xalq teatri Ozarbayjon professional teatrining shakllanishida muhim rol o'ynadi.

Ildizlari qadimgi davrga borib taqaladigan teatr san'ati tarixi, M. F. Oxundovning 1873 yil mart va aprel oylarida Bokuda sahnalashtirgan "Lankaran xonining viziri" va "Hoji Qora" spektalllari bilan boshlanadi.

Murakkab taraqqiyot yo'lini bosib o'tgan Ozarbayjon teatrining repertuari bugun yanada kengaydi. Tomoshabinlarga yoqadigan turli tomoshalarni Ozarbayjon akademik Milliy Drama teatri, Munitsipal teatr, Pantomima teatri, Yosh tomoshabinlar teatri va boshqa teatrlarda ko'rish mumkin.

Zamonamizning eng qiziqarli va ommabop san'at shakli hisoblangan kino san'ati xalqimiz hayotiga kirib keldi va uning ajralmas qismiga aylandi. San'atning boshqa turlariga nisbatan yangi bo'lgan kinematografiya tomoshabinga inson qalbining tub-tubini va hayotning yangi ufqlarini ochib beradi. Milliy kino san'atimiz yildan-yilga boy tajriba to'pladi, xalqimiz hayoti va muammolarini aks ettiruvchi rang-barang tur va janrlarda ko'plab asarlar yaratildi. Bu filmlar kelajak avlodlar uchun saqlanib qolgan, xalqimizning ma'naviy merosiga aylangan.

Ozarbayjon san'ati xalqimiz tarixi kabi qadimiy va boy. Uzoq va murakkab taraqqiyot yo'lini bosib o'tgan teatr, kino, musiqa va xalq san'atining turli turlari festivali Ozarbayjon xalqining yuksak madaniy merosidan dalolat beradi. Ozarbayjon madaniyat va san'at namoyandalari milliy madaniyatimizni dunyoga taratish yo'lida tinmay harakat qilib, qisman bo'lsa-da muvaffaqiyat qozondilar. YuNESKO tomonidan insoniyatning madaniy merosi ro'yxatiga Ozarbayjon mug’omining kiritilishi, mashhur kino ustasi, kinodramaturg va kinorejissyor R. Ibrohimbekovning "Oskar" mukofotiga loyiq ko'rilishi va umuman, turli davrlarda hunarmandlar yaratgan qo'l mehnati namunalari, gilamlarning dunyoning mashhur muzeylarida saqlanishi buning yaqqol dalilidir.

www.azerbaijan.az